Γράφει ο Ανδρέας Φ. Βασιλείου, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος, Ειδικός Παιδαγωγός, Πολιτικός Επιστήμονας
Τα συστατικά μιας υγιούς προσωπικότητας παρουσιάζει ο Ερικ Ερικσον αναλυτικά.
Ο Ερικσον πιστεύει ότι κάθε στάδιο στην ανάπτυξη του παιδιού αντιστοιχεί σε μια σημαντική φάση εξέλιξης της όλης προσωπικότητας. Γι’ αυτό και υποστηρίζει ότι σε κάθε στάδιο θα πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει ικανοποίηση, σε σχέση με την πρωταρχική γι’ αυτό ανάγκη.
Επειδή τα στάδια ανάπτυξης της προσωπικότητας σε σχέση με την όλη χρονολογική ανάπτυξη και ψυχολογική εξέλιξη του παιδιού, έχουν μια ιδιαίτερη σημασία για το όλο κλίμα της σύγχρονης αγωγής, θεωρούμε σκόπιμο να αναφερθούμε σ’ αυτά κάπως διεξοδικά.
Η αίσθηση της εμπιστοσύνης
Για το νεογέννητο, η πείνα είναι εκείνη που αποτελεί πηγή ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας σε σημείο που η τροφή ισούται με αγάπη. Υστερα από τους τρεις μήνες φυσικά, όπως αναπτύσσονται οι αισθήσεις του, τα συναισθήματα επεκτείνονται. Ευχαρίστηση τώρα σημαίνει πέρα από την παροχή τροφής όταν είναι πεινασμένο και καθαριότητα, πιάσιμο στα χέρια, ζεστασιά και άνεση. Μια και η μητέρα είναι βασικά εκείνη που παρέχει όλα αυτά, η όλη ευχαρίστηση του δημιουργεί την αίσθηση της εμπιστοσύνης που εδραιώνεται σαν στοιχείο προσωπικότητας στον πρώτο χρόνο. Η αίσθηση αυτή της εμπιστοσύνης θα επεκταθεί αργότερα και σε άλλα πρόσωπα.
Η αίσθηση αυτονομίας
Αυτή αναπτύσσεται από το ένα μέχρι τα τρία χρόνια. Δημιουργείται από την παροχή ανάλογων ευκαιριών ώστε να γίνει αντιληπτή από το μικρό παιδί η μοναδικότητα του εαυτού του. Η παροχή καλών ευκαιριών δίνεται με την αγάπη, τη συνεργασία, την προθυμία εξυπηρέτησης, τη δυνατότητα αυτοέκφρασης και τη δυνατότητα εκλογής (θέλεις να φορέσεις αυτό το ρούχο ή το άλλο – εφόσον υπάρχει η ίδια δυνατότητα και για τα δυο, θέλεις να πιείς το γάλα σου σ’ αυτό το φλιτζάνι). Η παροχή καλών ευκαιριών για τη συνειδητοποίηση της μοναδικότητας του εαυτού του από το παιδί γίνεται γενικά με το σεβασμό στην αξιοπρέπεια του παιδιού.
Το ευνοϊκό αποτέλεσμα σ’ αυτό το στάδιο θα πρέπει να είναι η ικανότητα για αυτοέλεγχο χωρίς την απώλεια του αυτοσυναισθήματος.
Η αίσθηση της πρωτοβουλίας
Γύρω από τα 4-5 χρόνια το παιδί θέλει να ανακαλύψει περισσότερα για τον εαυτό του. Θέλει να δει τι θα μπορούσε να γίνει. Γι’ αυτό και η προσοχή του στρέφεται στους άλλους. Τη μια αποφασίζει να γίνει οδηγός, την άλλη αστροναύτης, την τρίτη ταχυδρόμος. Περνά μια περίοδο παρατήρησης μίμησης με κυρίαρχο στοιχείο τη φαντασία. Είναι γενικά, μια περίοδος μάθησης που καταντά πολλές φορές ενοχλητική με τις αλλεπάλληλες ερωτήσεις «γιατί αυτό είναι έτσι, γιατί το άλλο αλλιώς». Στο παιδί παρατηρείται μια υπερκινητικότητα. Παίζει, επιτίθεται, φωνάζει και αποκτά συνείδηση πολλών πραγμάτων με ταχύ ρυθμό. Υπάρχει ακόμα μια ακατάσχετη φλυαρία.
Το πρόβλημα σ’ αυτό το στάδιο είναι πώς θα αποκτήσει το παιδί αυτό που θέλει χωρίς συναισθήματα ενοχής. Μια και τα πράγματα που θέλει δεν του γίνονται και είναι φυσικό να μην του γίνονται όλα τα χατίρια – ζει πολλές συγκρούσεις. Ωστόσο, αν εξακολουθεί να υπάρχει πάνω απ’ όλα, σεβασμός στην αξιοπρέπειά του, το παιδί θα μπορέσει να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο.
Η αίσθηση της επίτευξης
Αυτό το στάδιο έρχεται σαν αρνητική απάντηση στη θέση εκείνων που υποστηρίζουν ότι η προσωπικότητα του παιδιού έχει αναπτυχθεί μέχρι τα έξι του χρόνια, μια και το στάδιο αυτό αρχίζει από τα 6 και κρατά ίσαμε τα 12 χρόνια.
Το παιδί στην περίοδο αυτή μαθαίνει να φτιάχνει διάφορα πράγματα, να αποκτά δεξιότητες, να συνεργάζεται με τους άλλους και να κοινωνικοποιείται. Το στάδιο αυτό παρέχει μια μοναδική ευκαιρία για επανόρθωση ορισμένων καταστάσεων σε σχέση με την αίσθηση της εμπιστοσύνης και της αυτονομίας. Το στάδιο αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό από την άποψη της δυνατότητας να ενισχυθεί η αυτοπεποίθηση του παιδιού.
Η αίσθηση της ταυτότητας
Αρχίζει βέβαια αυτή από το στάδιο της πρωτοβουλίας (όταν το παιδί θέλει να δει τι μπορεί να γίνει), αλλά βρίσκει τη ρεαλιστική του έννοια, την περισσότερο αντικειμενική αντιμετώπιση ή αναζήτηση της ταυτότητάς του, κατά την περίοδο της εφηβείας. Στο στάδιο αυτό προετοιμάζεται ο ρόλος που θα έχει το άτομο στην κοινωνία και βυθομετριέται ο εαυτός του.
Η αίσθηση της οικειότητας
Το άτομο αναζητά να ανήκει κάπου σε σχέση με την φιλία, τον έρωτα ή απλώς την επικοινωνία με πρόσωπα από το ίδιο ή το άλλο φύλο. Η επικοινωνία ωστόσο, δεν είναι σωστό να γίνεται μόνο με τους άλλους αλλά και με τον ίδιο τον εαυτό του. (Να μπορεί να ξέρει ποιός είναι, ποια η φιλοσοφία της ζωής του, ποιά η εικόνα του στην κοινωνία). Ατέλειωτες, πολλές φορές, είναι οι συζητήσεις των νέων πάνω σε θέματα πεποιθήσεων, συναισθημάτων και επιδιώξεων, μια και μέσα από τις συζητήσεις αυτές, ο καθένας ανακαλείται και προσδιορίζει τη δική του ταυτότητα.
Η γονεϊκή αίσθηση
Τώρα πια, το άτομο, αν ξεπεράσει όλα τα στάδια κανονικά, φτάνει στο σημείο να βλέπει τον εαυτό του έτοιμο να παίξει το γονεϊκό ρόλο. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να παντρευτεί και να αποκτήσει παιδιά. Αλλά εκείνο που με την ψυχολογική έννοια σημαίνει, είναι ότι μπορεί πια να αφοσιωθεί σε κάτι (ακόμα και στο έργο του) με μια γονεϊκή αφοσίωση.
Εκείνο που χαρακτηρίζει το στάδιο αυτό είναι η προτεραιότητα στο να δίνει κανείς από το να παίρνει ή στο να αγαπά από το να αγαπιέται.
Η αίσθηση της ακεραιότητας
Είναι το τελευταίο στάδιο ανάπτυξης της προσωπικότητας και αντιστοιχεί στην ώριμη ηλικία. Το άτομο έχει πια την ικανότητα να αποδεχτεί το νόημα της ατομικής του ζωής και τα πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωσή του.
Εκείνο που χαρακτηρίζει αυτό το στάδιο είναι το γεγονός ότι η ζωή του καθενός είναι μια δική του ευθύνη, ότι είναι έτοιμος να υπερασπισθεί την ατομική του αξιοπρέπεια από κάθε απειλή και γενικά βρίσκει πληρότητα στον τρόπο ζωής του. «Το άτομο που δεν έχει ακεραιότητα με μια έννοια, θα ήταν δυνατό να εύχεται να ξαναζούσε τη ζωή του από την αρχή». Φυσικά, το να ξαναζούσε τη ζωή του από την αρχή δεν αναφέρεται στην άποψη ότι θα ζούσε περισσότερο αλλά στην ποιοτική αξιολόγηση (ότι αν ξαναζούσε, η ζωή του θα μπορούσε να μην είναι τόσο κακή όσο ήταν και είναι). Η πλήρης αποδοχή του εαυτού μας είναι η σε ύστατο σημείο φυσιολογική ανάπτυξη μιας φυσιολογικής προσωπικότητας.
