Γράφει ο Ανδρέας Φ. Βασιλείου, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος, Ειδικός Παιδαγωγός, Πολιτικός Επιστήμονας
Η Κάρεν Χόνεϋ έδωσε ουσιαστική διάσταση στο θέμα των εσωτερικών μας συγκρούσεων «μια που είναι απώλεια ανθρώπινης ενέργειας» και επισήμανε τη σαδιστική τάση που περικλείεται σε κάποια «ασυνείδητα προσχήματα» όπως της αγάπης, του πόνου, της καλοσύνης, του ενδιαφέροντος και της γνώσης, της τιμιότητας και της δικαιοσύνης. Με ένα τέτοιο πρόσχημα που κοινωνικά είναι αποδεχτό, το άτομο προσπαθεί να δημιουργήσει νευρωτικά οφέλη για τον εαυτό του (με ζημία των άλλων βέβαια). Η επιθυμία για ανεξαρτησία π.χ. είναι ένα πρόσχημα για να μην αναλαμβάνει καμιά ευθύνη το άτομο ενώ αυτή η στάση του είναι τελικά εκείνη που τορπιλίζει την επιθυμία του για ανεξαρτησία. Ελπίζει να πραγματοποιεί την ανεξαρτησία του με το να αψηφά κάθε δέσμευση, ενώ στην πραγματικότητα, το να αναλαμβάνει το άτομο ευθύνη για τον εαυτό του είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για μια πραγματική εσωτερική ελευθερία.
Η Χόρνεϋ διακρίνει τρεις τύπους προσωπικότητας (χωρίς να δώσει ωστόσο, οριστική τυπολογία) με βάση την κίνηση:
α) Προς τους ανθρώπους (εκδηλώνει την ανάγκη του για συμπάθεια και επιδοκιμασία).
β) Εναντίον των ανθρώπων (επιθετική διάθεση, επιβολή στους άλλους) και
γ) Μακριά από τους ανθρώπους (αδιαφορία, αποξένωση).
Η Κάρεν Χόρνεϋ δεν βλέπει την ανάπτυξη ψυχοσεξουαλικά (Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, κλπ.). Σε βασικότερους παράγοντες σε σχέση μ’ αυτή, θεωρεί τους κοινωνικούς και πολιτιστικούς. Δεν δίνει τόση σημασία στην επίδραση του παρελθόντος όσο στην τωρινή δράση της προσωπικότητας. Με το βιβλίο της «Αυτο-ανάλυση» αποτολμά μια απάντηση στο ερώτημα κατά πόσο είναι δυνατή η ανάλυση χωρίς της βοήθεια της ανάλυσης του ψυχαναλυτή ή γενικά του ψυχοθεραπευτή.
Πρώτο στοιχείο, που πρέπει να υπάρχει, λέει η Χόρνεϋ, είναι η επιθυμία να θέλει να δει κανείς τι είναι αυτό που δεν πάει καλά. Τα υπόλοιπα είναι ζήτημα αυτοπειθαρχίας, ώστε η αυτοανάλυση να γίνεται τακτικά και με ειλικρίνεια. Φυσικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλα θα πάνε καλά. Θετικό στοιχείο αποτελεί απ’ ό, τι είδε, η δυνατότητα που έχουν οι άνθρωποι να προστατεύουν τον εαυτό τους από την παρουσίαση προβλημάτων που δεν είναι ακόμη έτοιμοι να δεχτούν και που ένας ψυχοθεραπευτής, όση ευαισθησία κι αν διαθέτει, μπορεί να κάνει λάθος και να τους παρουσιάσει πριν από την κατάλληλη ώρα.
Αλλα πλεονεκτήματα που βρίσκει η Χόρνεϋ στην αυτοανάλυση είναι:
1. Η ανακάλυψη της αλήθειας, που αποτελεί μια ανακούφιση για το άτομο, το κάνει να θέλει να προχωρήσει.
2. Ικανοποιεί εκείνους που είτε εξαιτίας οικονομικών λόγων είτε εξαιτίας τοπικών συνθηκών, δεν είναι σε θέση να έχουν μια κανονική ψυχοθεραπεία.
3. Δίνει ικανοποίηση ότι βρίσκει κανείς μόνος του «ένα μονοπάτι προς το βουνό».
Ωστόσο, υπάρχουν και τα μειονεκτήματα:
1. Η βελτίωση δεν προχωρεί και μπορεί να χρειαστεί πολύ περισσότερος χρόνος για την κατανόηση και λύση ενός προβλήματος.
2. Η αναγνώριση των χαρακτηριστικών γίνεται ασυστηματοποίητα γι’ αυτό και στα μάτια του αυτοαναλυόμενου, κατά ένα μεγάλο μέρος, φαντάζει σα μάζα από φαινομενικά τουλάχιστον, άσχετα θέματα.
3. Η διάθεση του ατόμου να διατηρήσει το «γόητρο του εαυτού του», μπλοκάρει κάθε βελτίωση.
4. Ακόμα, η βασική αδιαφορία, από μόνη της, μπορεί να αποτελέσει ένα από τα πιο σοβαρά εμπόδια.
5. Η έλλειψη βοήθειας κάνει το δρόμο δυσκολότερο.
6. Το γεγονός ότι είναι βάρος αβάσταχτο για το άτομο να δει από μόνο του τις κακές του πλευρές.
7. Η ιδέα που έχει το άτομο ότι με το να μείνει σε εξάρτηση από κάποιον ή να πάρει εκδίκηση ή να θριαμβεύσει σε βάρος των άλλων, θα του δώσει ένα όφελος, το κάνει να μην είναι πρόθυμο να συνειδητοποιήσει τι είναι αυτό που κάνει.
Αλλωστε, οι νευρωτικές τάσεις έχουν μόνο τους σκοπό να κάνουν το άτομο να τα βγάλει πέρα ανεξάρτητα από το πόσο φοβισμένο, ανίκανο και μοναχικό αισθάνεται. Το συναίσθημα της ασφάλειας είναι εκείνο που είναι πρωταρχικά υπεύθυνο για τον έμμονο χαρακτήρα των νευρωτικών τάσεων. Σαν παράδειγμα αναφέρεται η πίεση των γονέων που δεν αφήνει στο παιδί να αναπτύξει το κατάλληλο συναίσθημα αυτοεκτίμησης αλλά το κάνει να είναι αβέβαιο, φοβισμένο, ξεκομμένο και μνησίκακο. Είτε από διαίσθηση, είτε από πείρα, μαθαίνει σιγά σιγά ορισμένους τρόπους αντιμετώπισης του περιβάλλοντος και προστασίας του εαυτού του. Αναπτύσσει μια γεμάτη επιφύλαξη ευαισθησία σε σχέση με το πώς θα καταφέρει να φέρει βόλτα τους άλλους. Ετσι, έχουν μπει τα θεμέλια όλων των νευρωτικών τάσεων.
Και ο πιο σοβαρός κίνδυνος προέρχεται από έλλειψη έγκαιρης αντιμετώπισης. Αν οι τάσεις αυτές δεν βρουν αντίσταση, με τον καιρό θα αποκτήσουν δύναμη και θα γίνουν αναπόσπαστο μέρος της προσωπικότητας. Π.χ. ένας ενήλικας με ένα αυστηρό προϊστάμενο και ένα παιδί με μια αυστηρή μητέρα. Ο πρώτος προσαρμόζεται όσο βρίσκεται κοντά του αλλά δεν αλλάζει στάση ζωής. Το παιδί όμως, επειδή βρίσκεται τον περισσότερο καιρό κάτω από την επίβλεψη της αυστηρής μητέρας, δεν μπορεί να αποφύγει την αλλαγή της προσωπικότητάς του.
Νευρωτικές τάσεις που θεωρούνται πιο συνηθισμένες είναι: τάσεις που εκδηλώνουν την ανάγκη:
1) για στοργή
2) για σύντροφο
3) για μη περιορισμό της ζωής σε στενά όρια
4) για δύναμη, κοινωνική αναγνώριση, προσωπική ακτινοβολία, επίτευξη, πληρότητα, ανεξαρτησία, τελειότητα.
Ετσι, εκείνο που έχουμε να κάνουμε σε μια αυτοανάλυση είναι να ανακαλύψουμε αυτές τις τάσεις (πράγμα για άλλες που εύκολο και για άλλες πολύ δύσκολο).
Η ανάλυση, γενικά, ακολουθεί τρία στάδια:
1. Αναγνώριση μιας νευρωτικής τάσης
2. Ανακάλυψη των αιτίων, εκδηλώσεων και επακόλουθών της
3. Ανακάλυψη των σχέσεων με τα υπόλοιπα στοιχεία της προσωπικότητας. Ιδιαίτερα με αυτά που έχουν νευρωτικό χαρακτήρα.
Η δυσκολία παρουσιάζεται μετά το πρώτο στάδιο μια και το άτομο θέλει και δεν θέλει να αλλάξει. Το τρίτο στάδιο φυσικά, είναι πιο δυσκολότερο.
Από μέρους του αναλυόμενου χρειάζεται:
1. Να εκφραστεί όσο πληρέστερα και όσο ειλικρινέστερα μπορεί
2. Να αποκτήσει συνείδηση σε σχέση με τις ασυνείδητες απωθήσεις του και την επίδραση που ασκούν στη ζωή του.
Από μέρους του αναλυτή απαιτείται:
1. Παρατήρηση, 2. Κατανόηση, 3. Ερμηνεία, 4. Βοήθεια να ξεπεραστεί η αντίσταση, 5. Γενική ανθρώπινη βοήθεια.
Η δυσκολία της αυτοανάλυσης βρίσκεται ακόμα, στο ότι το αναλυόμενο άτομο θα πρέπει να επωμισθεί και τα χρέη του αναλυτή.
Τύποι αυτοανάλυσης
α) Ευκαιριακή: Το άτομο κατά τύχη ανακαλύπτει τι φταίει και έτσι επέρχεται η θεραπεία, π.χ. ο Γιώργος για τρίτη φορά αισθάνθηκε ένα δυνατό πόνο στο στομάχι. Αυτή όμως, τη φορά, ανακάλυψε τυχαία ότι ο πόνος τον έπιανε όταν καθόταν να φάει με το διευθυντή του, με τον οποίο στο ερευνητικό πεδίο είχε εντελώς διαφορετικές απόψεις.
Ο πόνος στο στομάχι ήταν αποτέλεσμα της σύγκρουσης, δεν ήθελε να απωθήσει το διευθυντή του αλλά ούτε και να απωθηθεί απ’ αυτόν. Φυσικά, ούτε και να αλλάξει απόψεις. Ωστόσο και μόνο με την αναγνώριση της σύγκρουσης, ο πόνος σταμάτησε.
Μειονεκτήματα της ευκαιριακής αυτοανάλυσης:
α. Είναι αδύνατο να ασκήσει θεραπευτική επίδραση σε σοβαρές νευρώσεις.
β. Χρησιμεύει πολύ λίγο στην αυτοκατανόηση.
γ. Δεν εξασφαλίζει επίγνωση ή ενόραση.
δ. Κάθε πρόβλημα που διεκπεραιώνεται, φέρνει στο προσκήνιο ένα καινούριο.
β) Συστηματική: Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να είναι τακτική, γιατί από τη μια υπάρχει υπουλότητα στις αντιδράσεις και από την άλλη, είναι ανάγκη να υπάρχει συνέχεια.
Εκείνο στο οποίο αποβλέπει η ανάλυση είναι να κάνει το άτομο να καταλάβει όχι μόνο τον εαυτό του αλλά και τους άλλους που αποτελούν μέρος της ζωής του. Ωστόσο, είναι πιο σίγουρο το ξεκίνημα από την κατανόηση του εαυτού. Ακόμα, η ανάλυση αποβλέπει στο να βοηθήσει το άτομο να δεχτεί τη βοήθεια που του προσφέρει η ζωή και να επωφεληθεί απ’ αυτή.
Φυσικά, σε μια αυτοανάλυση, ο κίνδυνος της παρερμηνείας είναι μεγάλος, γι’ αυτό και θα ήταν καλό η ερμηνεία να ελέγχεται από κάποιον ειδικό, κατά διαστήματα.
Ακόμα, η αυτοανάλυση, ουσιαστικά, ποτέ δεν τελειώνει, μια και ο αγώνας της ζωής συνεχίζεται.
Παρ’ όλη όμως, την ανοιχτή διάθεση με την οποία βλέπει η Χόρνεϋ την αυτοανάλυση, δημιουργούνται πολλές φορές, και κάποιοι ακόμα περιορισμοί. Είναι πολύ δύσκολο να δώσουμε μια οριστική απάντηση σε σχέση με τη δυνατότητα της αυτοανάλυσης για κείνους που δεν έχουν ήδη μια αναλυτική εμπειρία.
Παρ’ όλες τις δυσκολίες, εκείνο που έχει σημασία είναι πως, κι αν η αυτοανάλυση δεν ωφελήσει, με κανέναν τρόπο δεν πρόκειται να βλάψει.
