Του Θωμά Στραβέλη, συγγραφέα – πανεπιστημιακού
Ο άνθρωπος είναι ζώο κοινωνικό, ανταγωνιστικό και επιθετικό, και χρειάζεται την υποστήριξη φίλων και συνανθρώπων του, αλλά και των αντιπάλων του, που του δίνουν τη δυνατότητα να ξεχωρίσει τον εαυτό του και ν’ αποκτήσει την προσωπική του ταυτότητα. Η διατήρηση (και προστασία) της ανθρώπινης προσωπικότητας απαιτεί την αντίθεση, και όταν ο «εχθρός» δεν υπάρχει, είμαστε υποχρεωμένοι να τον δημιουργήσουμε, να τον επινοήσουμε εμείς οι ίδιοι. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι χρειάζεται να καταστρέψουμε εκείνους που αντιτίθενται (ή αντιστέκονται) σε μας, ούτε καν ότι πρέπει να αισθανόμαστε εκδικητικότητα προς αυτούς. Οι «εχθροί» στη Βουλή, είναι, συχνά, φίλοι στην καθημερινή ζωή. Το ίδιο ισχύει και για τους δικηγόρους, που, ενώ στο δικαστήριο μπορεί να επιτίθενται φραστικά ο ένας στον άλλο, με την πιο έντονη βιαιότητα, στην καθημερινή συνάφεια, στις συναντήσεις τους έξω απ’ το δικαστήριο, όταν οι πόρτες κλείνουν, μιλούν και δειπνούν μαζί σαν παλιοί φίλοι. Πιστεύω πως είναι αδύνατο και, τελικά, ανεπιθύμητο να προσπαθήσουμε ν’ απαλλαγούμε από ένα μέρος της φύσης μας, που είναι έμφυτο, αλλά και βιολογικά πολύτιμο.
Ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να έχει επιζήσει σαν είδος αν δεν ήταν ένα ζώο επιθετικό. Η ελεγχόμενη, όμως, επιθετικότητα είναι ένα πολύτιμο στοιχείο επιβίωσης, γιατί εξασφαλίζει την προστασία της ομάδας και τη συνοχή της. Αν ο άνθρωπος δεν ήταν επιθετικός, δεν θα ήταν καν άνθρωπος. Η επιθετική ορμή έχει, συχνά, την ίδια λειτουργία και στα ζώα:
Να δημιουργεί μία σταθερή κοινωνία, βασισμένη στην εξουσία. Είναι η κοινωνία της δημοκρατίας των ανθρώπων και της φυσικής ισορροπίας των ζώων.
Ένα χαρακτηριστικό της σύγχρονης ζωής, που τείνει να μεταβάλλει τη βία και την επιθετικότητα σε μίσος, είναι το μέγεθος και η πολυπλοκότητα των πολιτισμένων θεσμών. Όταν ένας άνθρωπος είναι (ή αισθάνεται πως είναι) ένα ασήμαντο γρανάζι μιας τεράστιας μηχανής, χάνοντας κάθε ευκαιρία επιθετικής αυτοεπιβεβαίωσης, χάνει, συγχρόνως και την περηφάνια κι αξιοπρέπειά του. Η αίσθηση του ότι είναι άχρηστος κινδυνεύει να ξυπνήσει μέσα του τα πιο πρωτόγονα συναισθήματα αδυναμίας και ανασφάλειας, που είχε σαν παιδί. Ταυτόχρονα, μπορεί να δημιουργήσει μέσα του την τάση να επιτρέψει την καταπιεσμένη φυσιολογική του επιθετικότητα να μεταστραφεί σε μίσος και μνησικακία. Ο τεχνίτης, λόγου χάρη, που δεν έχει άλλον πάνω απ’ το κεφάλι του, όταν δουλεύει, κι έχει την αίσθηση πως καταφέρνει κάτι, θα είναι σίγουρα λιγότερο εχθρικός απέναντι στους άλλους, αν τον συγκρίνουμε με τον εργάτη συντονισμένου και οργανωμένου έργου, που νιώθει σχεδόν εκμηδενισμένος σ’ ένα περιβάλλον, χωρίς πρωτοβουλία και συναγωνισμό.
Λέγονται πολλά για τη βία: Ότι η βία είναι το τελευταίο καταφύγιο των αποτυχημένων, ότι η βία είναι το πρόβλημα, ενώ εμφανίζεται σαν η λύση του. Επίσης, λένε, συχνά, πως με τη βία δεν πετυχαίνουμε τίποτα. Εξαρτάται, όμως, τι θέλουμε να πετύχουμε. Πάντως, η χρήση βίας είναι πολύ φτωχή για να λύσει ένα πρόβλημα. Γενικά, η βία χρησιμοποιείται από μικρά παιδιά κι από μεγάλα έθνη.
Επιπροσθέτως, η βία είναι ένα αφύσικο πράγμα και, αν ασκείται χωρίς σκοπό, δεν φέρνει κανένα καλό αποτέλεσμα. Μόνο τεχνάσματα μπορεί να επινοήσει. Και εκεί όπου έχει περάσει η βία, δεν έχει καμιά δύναμη ο νόμος. Έχει χάσει πια το κύρος του.
Οι άνθρωποι, από τη φύση τους, αγαπούν τη βία και γι αυτό προσέχουν πολύ λίγο ποιες είναι οι συνέπειές της. Πιστεύουν μάλιστα πως από τη βία λυτρώνεται η βία, και το ξετύλιγμα της καρδιάς το αργό.
Όλο το φως της αλήθειας δεν μπορεί να κάνει το παραμικρό, για να σταματήσει τη βία. Το μόνο που κατορθώνει είναι να μη προκαλέσει βιαιότερα αισθήματα. Υπάρχει, ωστόσο, μία μορφή βίας που επιβάλλουμε στον εαυτό μας, για να γίνουμε πιστοί σε ό,τι αγαπάμε ή επιθυμούμε. Γιατί τίποτα δεν σε αναστατώνει, αν δεν το αγαπάς ή δεν το επιθυμείς. Βλέπετε, είναι εκείνα τα ιερά πράγματα που, σε αγνούς ανθρώπους, αποκαλύπτονται, πολλές φορές, βίαια.
Μέσα από μία πιο αναλυτική διατύπωση, θα ισχυριζόμασταν ότι βία είναι να χρησιμοποιείς δύναμη, για να επιβάλλεις τη θέλησή σου. Βία είναι ο υποχρεωτικός καταναγκασμός, εξαναγκασμός ή ψυχαναγκασμός. Είναι μία σατανική εξουσία, που ασκεί κανείς πάνω στους ανθρώπους. Και όσο ο αγώνας είναι ζωή και η ζωή αγώνας, οι άνθρωποι θα είναι βίαιοι, φτάνει να καταλάβουν πως σημασία δεν έχει η νίκη, αλλά ο αγώνας για τη νίκη! Και να κατανοήσουν ακόμα ότι αυτός που φοβάται τις πληγές, δεν πρέπει ν’ αγωνίζεται.
Τα καταναγκαστικά έργα είναι μία τιμωρία, που επιβάλλεται σε κατάδικους. Είναι μία επαχθής, βίαιη και άχαρη δουλειά. Βέβαια, πολλές φορές, ο άνθρωπος καταναγκάζεται από το Θεό, χωρίς ο ίδιος να το θέλει, θα παρατηρήσει ο Σεφέρης.
Όμως, συχνά, η βία που ασκείται σ’ έναν άνθρωπο, δεν είναι μόνο βία. Είναι και σαδισμός. Είναι νοσηρή ικανοποίηση που αντλεί ο βασανιστής από τον βασανιζόμενο. Ο σαδιστής πρέπει να προκαλέσει πόνο στο άλλο άτομο, ακόμα και αιμορραγία. Είναι αιμοδιψής, τύραννος και απάνθρωπος. Αισθάνεται ηδονή μόνο όταν βασανίζει και γίνεται βιαστής (και βιαζόμενος), βασανιστής (και βασανιζόμενος).
Η βία παίρνει διάφορες μορφές: Μπορεί να είναι μία απλή παραβίαση κανόνων, αλλά μπορεί να φτάσει και στην επιθετικότητα, την κακοποίηση και τη βιαιοπραγία. Η βία προκαλεί τη βία, κι ενεργεί με τυφλή δουλικότητα, όχι με ελεύθερη θέληση. Είναι μία κτηνώδης δύναμη, και δεν είναι ποτέ φάρμακο. Ο λαός είναι μία πηγή ταραχών, κι ο άνθρωπος, καταπώς λένε, έχει δύο είδη ψυχών: Η μία είναι η ψυχή που σκέπτεται, η ρασιοναλιστική, η ορθολογιστική. Η άλλη είναι μία ψυχή που αισθάνεται μεν, αλλά είναι ιρασιοναλιστική, δηλαδή μη σκεπτόμενη.
Πιστεύω πως όλες οι γνώσεις πρέπει ν’ αποβλέπουν στην αύξηση της εξουσίας του ανθρώπου πάνω στη φύση, για το γενικό καλό, κι όχι στην κατάχρηση της εξουσίας του ενός ατόμου πάνω στο άλλο. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να ζουν μαζί στον κόσμο αυτό, με μεγαλύτερη ειρήνη και καλή θέληση απ’ όσο ζουν, σήμερα. Αλλά η ανθρώπινη νόηση είναι όμοια μ’ έναν απατηλό καθρέφτη, που αναμειγνύει τη δική του φύση, τα δικά του σφάλματα, με τη φύση και τα σφάλματα των πραγμάτων, κι έτσι παραμορφώνει τις εικόνες που αντανακλά. Είμαστε ατελή και αδύνατα πλάσματα, και τα πάθη μας είναι οι μόνοι ρήτορες που, πάντα, πείθουν. Χρειαζόμαστε περισσότερη πείρα για να αθροίσουμε τα λάθη μας. Για να είμαστε ευγενικοί με όλους, κοινωνικοί με πολλούς, οικείοι με λίγους και φίλοι με ελάχιστους.
