Γράφει ο Γιάννης Ν. Καλαντζής
Σήμερα, Κυριακή της Ορθοδοξίας, στους ιερούς ναούς πραγματοποιείται με ιδιαίτερη λαμπρότητα η μεγάλη δεσποτική εορτή της Χριστιανοσύνης. Η τελετή γίνεται κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και η Εκκλησία μας μνημονεύει και τιμάει τη νίκη της Ορθόδοξης πίστης στον αγώνα εναντίον των εχθρών της, εναντίον των εικονομάχων.
Η Εικονομαχία, ουσιαστικά μια «σύγκρουση» μεταξύ εκείνων που ήθελαν τις ιερές εικόνες στα στασίδια για να τις προσκυνούν και των άλλων, που ζητούσαν την… απόσυρσή τους από τους ναούς, την εξαφάνισή τους, στιγμάτισε τη συγκλονιστικότερη περίοδο του βυζαντινού μεσαίωνα. Η υπεραιωνόβια αυτή ιδεολογική, θεολογική και πολιτική διαμάχη, ξέσπασε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία από τις αρχές το 8ου μέχρι τα μισά του 9ου αι. και διαίρεσε τους κατοίκους της σε Εικονολάτρες ή Εικονόφιλους και Εικονομάχους ή Εικονοκλάστες.
Εκείνοι που αφιερώνουν ενεργά το ενδιαφέρον τους στη μελέτη της Ιστορίας, γνωρίζουν ότι στην Ανατολική Αυτοκρατορία. όπως και στη Δυτική άλλωστε, συχνά κυριαρχούσαν διάφορες δοξασίες. Οι αντιλήψεις αυτές, που ως γνωστόν δεν θεμελιώνονται επιστημονικά και συνδέονται με λαϊκές και πρωτόγονες πρακτικές, θα περίμενε κανείς ότι θα επηρέαζαν μόνο τον απαίδευτο λαό. Δυστυχώς, επηρέαζαν και την αντικειμενικότητα και την ορθή κρίση του κλήρου και των πολιτικών.
Το 726 μ.Χ. σημειώθηκε ηφαιστειακή έκρηξη στη Θήρα, όπως έγινε και πριν και μετά. Οπως αναφέρει ο χρονογράφος Θεοφάνης ο Ομολογητής «…ατμός σαν φωτιά από καμίνι πετάχτηκε ανάμεσα στις νήσους Θήρα και Θηρασία από το βυθό της θάλασσας για μερικές μέρες και ύστερα από λίγο πύκνωσε και απολιθώθηκε…». Ο Γρηγόριος Β’, πάπας της Ρώμης, που η αγιότητά του απομάκρυνε τους Λομβαρδούς… εξαγοράζοντάς τους με 30 κιλά χρυσό, εκμεταλλεύτηκε το φυσικό φαινόμενο της Θήρας, μιας και από πολλούς ερμηνεύτηκε ως προάγγελος θεομηνίας. Αντίθετος στην απόφαση του Λέοντα Γ’, διάταγμα του οποίου αποδοκίμαζε την προσκύνηση των εικόνων, ο πάπας υποκίνησε το 727 μεγάλη εξέγερση στην Ελλάδα εναντίον του αυτοκράτορα, έχοντας στο πλευρό του τον πολυάριθμο κλήρο, που ήταν ακόμα υποταγμένος σε εκείνον. Αρχιζε η μακρά περίοδος της εικονομαχίας.
Ο Λέοντας, για να μην προσβάλλει απότομα τις συνήθειες των πολλών, αποφάσισε ταυτόχρονα να μην αφαιρεθούν εντελώς οι εικόνες από τους ναούς, αλλά να τοποθετηθούν πιο ψηλά, ώστε να αποφεύγεται η βεβήλωσή τους με ασπασμούς και αγγίγματα. Δεν έμεινε, όμως, μόνο σε αυτό. Το 728, με νέο διάταγμα, απαγόρευσε τελείως την ανάρτηση των εικόνων στις εκκλησίες, ενώ οι… αντιφρονούντες δοκίμασαν τη σκληρότητα των μέτρων. Οπως γράφει ο Θεοφάνης «πολλοί κληρικοί και μοναχοί και ευσεβείς λαϊκοί κινδύνευσαν…» και σύμφωνα με τον Nικηφόρο «πολλοί υπέμειναν πολλές τιμωρίες και βασανιστήρια».
Ο Κωνσταντίνος ο Ε’, γιος και διάδοχος του Λέοντα Γ’, ο και Κοπρώνυμος επονομασθείς, (έλαβε και άλλες προσωνυμίες, που θεωρήθηκαν επινοήσεις εμπαθών ανθρώπων), με αναμφισβήτητες στρατιωτικές ικανότητες, υπήρξε ιδιαίτερα τολμηρός στο εκκλησιαστικό ζήτημα. Επειδή πίστευε ότι η παρουσία των εικόνων ενθάρρυνε τις προκαταλήψεις του όχλου, προχώρησε σε αυστηρότερα μέτρα. «Oμόφωνα ορίζουμε – διελάμβανε η απόφαση της Συνόδου το 754 – (ότι) κάθε εικόνα που έχει φτιαχτεί… από την κακή τέχνη των ζωγράφων (κρίνεται) απορριπτέα, ξένη και βδελυρή»! Οι εικόνες αποβλήθηκαν από τους ναούς και επιβλήθηκαν ποινές ακόμα και σε όσους τις έκρυβαν. Καταστράφηκαν πολλά μοναστήρια, ανδρών και γυναικών.
Την περίοδο αυτή όπου συνεχίζεται η παράλογη αντιπαράθεση, η γυναικεία παρουσία δίπλα στον εκάστοτε αυτοκράτορα είναι διακριτική. Καμία από τις βασίλισσες-συζύγους δεν συμμετέχει, είτε φανερά είτε κρυφά, σε δόλιες και μυστικές δράσεις, προκειμένου να επηρεάσει αποφάσεις του συζύγου-αυτοκράτορα. Αυτό μέχρι το 769, όπου το φθινόπωρο της χρονιάς αυτής ο Κωνσταντίνος, για κάποιο περίεργο λόγο, επέλεξε να παντρέψει το γιο του Λέοντα Δ’, τον κατόπιν μοιραίο αυτοκράτορα, με μια Αθηναία. Από τότε η κατάσταση άλλαξε άρδην.
Η Ειρήνη η Αθηναία, δεν ήταν μέλος κάποιας βασιλικής οικογένειας, δεν ήταν πριγκίπισσα ή διάδοχος κάποιου βασιλείου. Παραδόξως, δεν γνωρίζουμε το όνομα της οικογένειάς της, οι δε πληροφορίες που υπάρχουν για αυτήν είναι ελάχιστες, εκτός από το ότι ήταν πλούσια και ισχυρή. Γνωρίζουμε ότι καταγόταν από την Αθήνα, η οποία, όπως ολόκληρη η Ελλάδα, ήταν προσηλωμένη στην προσκύνηση των εικόνων! Αν ο λόγος για να αποφασίσει ο αυτοκράτορας να την κάνει νύφη του ήταν μόνο και μόνο επειδή διακρινόταν για τη νεότητα, την ομορφιά και την εξυπνάδα της, δεν θεωρείται επαρκής για το συνοικέσιο. Για να δικαιολογήσουν οι ιστορικοί την πρεμούρα του Κωνσταντίνου να συμπεθερέψει με την αθηναϊκή οικογένεια, ισχυρίζονται ότι με την απόφασή του αυτή ήλπισε να επηρεάσει τους κατοίκους του Θέματος της Ελλάδας να δεχτούν ευκολότερα τη θρησκευτική μεταρρύθμιση.
Η Ειρήνη, στις 17 Δεκεμβρίου 769, στέφτηκε βασίλισσα και σύζυγος του 20χρονου Λέοντα και επειδή δεν ήθελε να τα… χαλάσει με τον πεθερό της έκανε υπομονή μέχρι το 775, μέχρι το θάνατό του. Μόλις ανέλαβε τη βασιλεία ο αδύναμος Λέοντας, η Ειρήνη έβγαλε σιγά – σιγά το προσωπείο της. Πέταξε πέρα την ιδιότητα της συμμαζεμένης και φρόνιμης κόρης και, παραβαίνοντας τους όρκους που είχε δώσει στον πεθερό της, φανέρωσε τον πραγματικό της εαυτό.
Προκειμένου να επιτύχει το σκοπό της, καταπάτησε κάθε ανθρώπινο και θεϊκό νόμο. Η ισχυρή θέληση, η συνωμοτική πανουργία, η παγερή αναλγησία, η απεριόριστη απληστία, …αρετές και ελαττώματα που προσδιόριζαν την ίδια, ήταν τα κριτήρια, με τα οποία επέλεξε τους συνεργάτες της. Αναθρεμμένη στη μητρόπολη της εικονολατρίας, χρησιμοποίησε τη θρησκεία ως όργανο φιλαρχίας και φιλοδοξίας για να κατοχυρώσει τη βασιλική της εξουσία. Υστερα προχώρησε στην αναστήλωση των εικόνων και την επαναφορά των εκδιωχθέντων ιερέων και μοναχών. Οδηγήθηκε, όμως, και στις πιο εγκληματικές πράξεις. Όταν έμεινε χήρα λόγω του αιφνιδίου θανάτου του συζύγου της, του Λέοντα Δ’ με την ασθενική κράση, κάποιοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι για να συμβεί αυτό έβαλε το χεράκι της και… η σύζυγος.
Εγιναν και άλλα πολλά περίεργα και απαράδεκτα στην Κωνσταντινούπολη πριν και μετά τη «δολοφονία» του Λέοντα, όπως έγιναν και από τότε που ο δεκάχρονος γιος του βασιλικού ζεύγους, ο Κωνσταντίνος ο ΣΤ’ άρχισε τη συμβασιλεία του με την Ειρήνη. Εννοείται ότι όλα γίνονταν υπό την επίβλεψη της μητέρας του, η οποία έβλεπε να πραγματοποιείται το όνειρό της, καθώς η παράταξη που υποστήριζε, η αντίθετη στη θρησκευτική μεταρρύθμιση, αποκτούσε περισσότερους οπαδούς και σταδιακά πολλούς από τις ανώτερες και πιο μορφωμένες τάξεις του έθνους. Δεν έπαψαν, όμως, οι εικονοκλάστες να της βάζουν τρικλοποδιές. Ένα πράγμα δεν περίμενε. Να μπει εμπόδιο στο θεάρεστο έργο της ο γιος της. Αλλά και αυτό το εμπόδιο, όταν το εντόπισε, το γκρέμισε…
Ο 20χρονος, πλέον αυτοκράτορας, υποστηρικτής των έργων των προγόνων του, προέβαλε αντιρρήσεις σε αποφάσεις της μητέρας του και αμφισβήτησε ανοιχτά την εξουσία της. Ομως η Ειρήνη, μετά και την απόφαση της Ζ’ Οικουμενικής Συνόδου το 787, δεν περιορίστηκε μόνο στο θέμα της αναστήλωσης των εικόνων. Παραμέρισε όλους όσους επιθυμούσαν την ανατροπή της και προκειμένου να διατηρηθεί στην εξουσία, παρέλυσε το στρατό και έκανε την κυβέρνηση πιόνι στα χέρια ευνούχων, ανάξιων ανδρών, μοναχών. Το σπουδαιότερο; Δεν δίστασε να πειράξει και αυτό ακόμα που για τη μάνα είναι ό,τι πιο ιερό και αγαπημένο έχει, το γιο της.
Διέταξε τη σύλληψη του 25χρονου Κωνσταντίνου και από εκείνη τη στιγμή στην Κωνσταντινούπολη διαδραματίστηκε μια από τις τραγωδίες εκείνες που θυμίζουν τα μυθικά ανοσιουργήματα του Ατρέα και του Θυέστη. Με διαταγή της απάνθρωπης μάνας, ο μοναχογιός τυφλώθηκε και μάλιστα λίγο έλειψε να πεθάνει. (Η τύφλωση ήταν ποινή, επιτρεπόμενη από τη νομοθεσία και προβλεπόταν για άνδρες που ήταν ένοχοι εσχάτης προδοσίας).
Η Ειρήνη βασίλευσε ως «αυτοκράτωρ των Ρωμαίων» μέχρι το 802, οπότε ανατράπηκε από τον γενικό λογοθέτη Νικηφόρο, που τη διαδέχθηκε. Πέθανε μετά ένα χρόνο, εξόριστη στη Λέσβο.
Eγκριτοι δημοσιογράφοι έχουν κατηγορήσει κατά καιρούς την Εκκλησία μας επειδή, δήθεν, μνημονεύει την Ειρήνη την Αθηναία ως “ευσεβή”, ενώ αποσιωπά όλες τις εγκληματικές της πράξεις. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έτσι αν είχε ασχοληθεί μόνο με τη χριστιανική μεταρρύθμιση, με την αναστήλωση των εικόνων, με φιλανθρωπικά έργα. Η βδελυρή, όμως, πράξη της εναντίον του γιου της επισκιάζει τον αγώνα της να βάλει μια τάξη στα εκκλησιαστικά θέματα της Βασιλεύουσας. Για αυτό και μόνον ο χαρακτηρισμός «Ηταν μια κοινή, μια απλή βασίλισσα» είναι αρκετός.
Το 843 η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, χήρα του Θεόφιλου, αναστήλωσε τις εικόνες για πάντα, αφού ξερίζωσε την εικονοκλασία με πυγμή από όλη την αυτοκρατορία.
