Ενώπιον σοβαρών διλημμάτων φαίνεται πως φέρνει την Ευρώπη το αποτέλεσμα του τουρκικού δημοψηφίσματος, στο οποίο με οριακή διαφορά υπερψηφίστηκε η συνταγματική αναθεώρηση στη χώρα. Στις πρώτες τους αντιδράσεις, οι ευρωπαϊκές χώρες εμφανίστηκαν με.. διαφορετικές ταχύτητες και εντάσεις. Από τη μία μεριά, η Αυστρία ζήτησε άμεσα τη διακοπή των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της γείτονος με τον υπουργό Εξωτερικών της χώρας Σ. Κούρτς να αναφέρει ότι «η Τουρκία δεν μπορεί να γίνει μέλος της Ε.Ε. και ως εκ τούτου θα πρέπει να τερματιστεί η φαντασίωση μίας ένταξης». Από την άλλη, η Γερμανία κράτησε χαμηλότερους τόνους, με την Άνγκελα Μέρκελ να δίνει “συμβουλές” στον Ερντογάν και να τον καλεί να κάνει διάλογο με την αντιπολίτευση. Στη γραμμή του “ήπιου σχολιασμού” του αποτελέσματος κινήθηκαν τόσο η Ελλάδα όσο και η Κύπρος, με το βλέμμα στις διμερείς σχέσεις και τα “ανοιχτά” μέτωπα της περιοχής.
Ωστόσο, είναι γεγονός πως το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, αργά ή γρήγορα, θα δημιουργήσει σοβαρά ζητήματα για το αν και με ποιο τρόπο οι σχέσεις της ΕΕ με την Τουρκία μπορούν να διατηρηθούν υπό το υπάρχον καθεστώς. Και τούτο για μια πληθώρα λόγων.
Πρώτον, ήδη οι πρώτες προκαταρκτικές εκθέσεις από τους διεθνείς παρατηρητές αναφορικά με τη διενέργεια του δημοψηφίσματος αναφέρουν ότι η διαδικασία δεν στάθηκε επάξια στα πρότυπα του Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς οι πολίτες δεν ενημερώθηκαν αμερόληπτα για τα ζητήματα-κλειδιά, προσήλθαν στις κάλπες υπό καθεστώς εκτάκτου ανάγκης, ενώ δεν δόθηκαν ίσες ευκαιρίες στους υποστηρικές του “όχι” να αναπτύξουν τα επιχειρήματά τους.
Δεύτερον, η αντιπολίτευση στην Τουρκία έχει προβεί από το βράδυ της Κυριακής σε σοβαρές καταγγελίες για νόθευση του εκλογικού αποτελέσματος, ενώ μέσα ενημέρωσης που πρόσκεινται στην αντιπολίτευση έχουν δημοσιεύσει βίντεο-ντοκουμέντα που φαίνεται να επιβεβαιώνουν, τουλάχιστον εν μέρει, τους ανωτέρω ισχυρισμούς. Η αξιωματική αντιπολίτευση, μάλιστα, φαίνεται να είναι διατεθειμένη να καταθέσει προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Πώς, στ’αλήθεια θα αντιδράσει η Ευρώπη, εάν στην περίπτωση που γίνει αυτη η προσφυγή, το δικαστήριο διαπιστώσει παραβίαση των αρχών της νομιμότητας;
Τρίτον, είναι άραγε συμβατό το νέο σύνταγμα που υπερψηφίστηκε στο δημοψήφισμα με τις ευρωπαϊκές αξίες; Με άλλα λόγια, πληροί το νέο πολίτευμα που αναμένεται να τεθεί σε ισχύ το 2019 βασικές αρχές του ευρωπαϊκού πολιτικού και νομικού κεκτημένου, όπως η διάκριση των εξουσιών, η ανεξαρτησία και η αμεροληψία της δικαιοσύνης, κ.ο.κ; Αν όχι, με ποιο τρόπο και με ποια δικαιολόγηση μπορούν να συνεχιστούν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της γείτονος;
Ηδη ο Ρετζέπ ταγίπ Ερντογάν εμφανίζεται σκληρός έναντι της Ευρώπης. Το βράδυ της Δευτέρας, επισήμανε ότι “δεν είναι τόσο σημαντικό εάν η ΕΕ αναστείλει τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Τουρκία, αρκεί να μας ενημερώσουν”. Δήλωσε μάλιστα ότι η Τουρκία θα διεξάγει δημοψήφισμα για την αναστολή των διαπραγματεύσεων εάν αυτό χρειαστεί.
Τεταρτον, στις δηλώσεις του το βράδυ της Κυριακής, ο Ερντογάν έκανε λόγο για συνολική επανατοποθέτηση των σχέσεων με την Ευρώπη. Αλλά πώς θα μπορούσε να γίνει μια τέτοια επανατοποθέτηση; Και τι ακριβώς θα μπορούσε να επανατοποθετηθεί; Είναι άραγε η Ευρώπη έτοιμη να μπει σε μια διαδικασία ολικής αναδιαπραγμάτευσης των σχέσεων με την Τουρκία, και δη από την αρχή, όπως επιθυμεί ο “Σουλτάνος”; Και ποιες θα είναι οι συνέπειες μιας τέτοιας κίνησης;
Πέμπτον, στις δηλώσεις του μετά την ανακοίνωση του αποτελέσματος, ο Ταγίπ Ερντογάν μίλησε για ένα θέμα που είχε τεθεί μετ’επιτάσεως την επαύριο του αποτυχημένου πραξικοπήματος του περασμένου Ιουλίου. Το θέμα της θανατικής ποινής. Ο πρόεδρος Ερντογάν δήλωσε ότι θα εξετάσει εάν το εν λόγω ζήτημα θα πρέπει να τεθεί σε νέο δημοψήφισμα. Δεν απατείται ιδιαίτερη αναλυτική ικανότητα για να αντιληφθεί κανείς τις συνέπειες που θα έχει μια τέτοια εξέλιξη. Δεν είναι πάντως τυχαίο ότι η Γαλλία, άμα τη γνωστοποίηση των δηλώσεων περί θανατικής ποινής, έσπευσε να υπογραμμίσει ότι κάτι τέτοιο θα προκαλούσε ρήξη με τις ευρωπαϊκές αξίες.
Έκτον, και τελευταίον, η όλη προεκλογική εκστρατεία του Ερντογάν υπέρ του “Ναι” στηρίχθηκε σε ένα ανηλεή ρητορικό “πόλεμο” εναντίον της Ευρώπης, με ιδιαίτερη στόχευση τη Γερμανία και την Ολλανδία. Με βάση τα παραπάνω, πώς ερμηνεύει η ευρωπαϊκή ελίτ το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος; Ως μια έγκριση από μέρους της πλειοψηφίας του τουρκικού λαού μιας τέτοιας ρητορικής; Και πώς κρίνει η ίδια το μέλλον των σχέσεών της με έναν ηγέτη που για να πολώσει το προεκλογικό κλίμα δεν διστάζει να εργαλειοποιήσει τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας του;
Είναι σαφές πως στην παρούσα φάση, η Ευρώπη διστάζει να απαντήσει με ένα σαφή και ξεκάθαρο τρόπο στα ανωτέρω ζητήματα. Για λόγους που αφορούν μια σειρά παραγόντων. Από τη συμφωνία για το προσφυγικό μέχρι τις οικονομικές και εμπορικές σχέσεις με τη γείτονα. Και από το μέτωπο στη Συρία μέχρι τις εκτιμήσεις σύμφωνα με τις οποίες δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί στη μοίρα του 49% που καταψήφισε τα σχέδια του Ερντογάν.
Σύμφωνα, όμως, με αρκετές αναλύσεις, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος θα οδηγήσει στην όξυνση διλημμάτων όπως τα παραπάνω, καθώς ο Ερντογάν θα προχωρά όλο και περισσότερο στην υλοποίηση των σχεδίων του. Και τότε θα φανεί εάν όντως η ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας ήταν για την Ευρώπη απλώς μια φαντασίωση ή μια βιτρίνα, πίσω από την οποία κρύβονταν οικονομικές και άλλες συμφωνίες αμοιβαίου συμφέροντος, ή εάν τα βήματα προσέγγισης είχαν πράγματι κάποιο νόημα.
Σε αυτό ακριβώς το δύσκολο ερώτημα θα κληθεί να λάβει θέση, αργά ή γρήγορα, και η Αθήνα.
